انواع پشم مصرفي در فرش ايراني

الیاف حیوانی بخصوص پشم گوسفند هم  در البسه و هم در زیراندازهایی مانند فرش و نمد کاربرد فراوان دارد . الیاف حیوانی به طور عموم از انواع  گوسفندان ، بز، شترها و لاماها تأمین می گردد .

پشم مصرفي در فرش دستباف

پشم لیفی طبیعی، حیوانی (پروتئینی) چند سلولی و کوتاه است که از بدن گوسفند استحصال می گردد . مرغوبیت الیاف پشم توسط نژاد ، شرایط آب و هوایی ، محل پرورش ، تغذیه و مراقبت های عمومی و سلامتی گوسفند مشخص می شود .

پشم گوسفندان از نظر خصوصیات گوناگون و نژادهای مختلف با یکدیگر متفاوتند. خصوصیات معرف کیفیت پشم نظیر ظرافت ، طول ، رنگ ، جلا و تجعد آن است . به این ترتیب از روی پشمی که مشخصات آن قبلاً تعیین شده است ، می توان نوع گوسفند یا نژاد آن را تعیین نمود .

پشم خام گوسفند مقادیری مواد ناخالص مانند واکس و عرق بدن حیوان و غبار و خرده های گیاه همراه دارد. از این رو قبل از تهیه نخ ، پشم را به حالت خام شستشو می دهند و در برخی موارد سفیدگری هم می کنند .

قبل از اینکه لیف از پوست خارج شود به ترشحات غدد چربی Sebaceous gland  و غدد متعرقه آغشته می شود .

ترشحات غدد چربی حاوی املاح پتاسیم اسیدهای چرب است که سبب نرم و چرب کردن لیف می شود و آن را از اثرات مخرب نور خورشید محافظت می کند .

ترشحات غدد متعرقه که حاوی لانولین lanolin یا چربی پشم است ناشی از ترکیبات آلی است و سبب محافظت لیف در هنگام رشد از نمدی شدن و نفوذ آب به لیف می گردد .

رشد پشم از پوست در دستجات ۵ تا ۱۲ عددی است و تابع قانون مشخص یکنواختی است . همچنین تراکم پشم در روی پوست حیوان بستگی به نژاد ، شرایط اقلیمی ، محیط زیست و چگونگی تغذیه حیوان دارد و هرچه شرایط مناسب تر باشد ، تراکم لیف در واحد سطح پوست حیوان ، زیادتر خواهد بود .

به طور کلی باید گفت که تعداد الیاف از دوران تولد حیوان تا زمان رشد تغییر می کند و روبه رشد است . به عنوان مثال یک بره مرینو حدود ۲۰ میلیون و پس از رشد کامل حدود ۱۲۶ میلیون لیف در سطح بدنش دارد .

به طور متوسط بدن یک گوسفند حدود سه متر مربع مساحت دارد و تعداد الیاف جوان از بدو تولد تا هنگام رشد کامل بین ۱۶ تا ۱۰۰ میلیون تغییر می کند .

الف : مرینوس merino

منشا مرینوس کشور اسپانیا میباشد . سه نوع مرینوس به نامهای  A , b , C  وجود دارد .  A و  B دارای پوست چین دار میباشند و نوع  A پوست چین دار تری نسبت به  B دارد . مرینوس با پوست چین دار به مرینوس آمریکائی شناخته می شود . مرینوس نوع  C را مرینوس دلاین   (  ( Delaine merinoمینامند که چین پوست آن خیلی کم میباشد .

پشم مرینوس دلاین سفید بوده ورشد آن در حدود۴/ ۶ تا ۷/۶ سانتی متر (۶۵–۱۰۰ mm) در سال میباشد .

قوچهای آن شاخدار و میشها بدون شاخ میباشند . مرینوس از نظر اندازه متوسط بوده و بدنی لاغر دارد . مرینو دلاین از مرینوس بزرگتر است . گوسفندان مرینوس دارای غریزه قوی زندگی گله ای بوده وتوانائی چرا در مراتع فقیر را دارا میباشد .

در قالیبافی پشم مصرفی از داخل و خارج کشور تأمین می شود . هرچند تولیدات پشم در ایران کم نیست ، اما پاسخگوی نیاز مصرف داخلی در بخش قالی بافی و سایر زیراندازهای پشمی و همچنین مصارف دیگر پارچه بافی نمی باشد و بیشتر از کشورهای زلاندنو، استرالیا ، کره ، آرژانتین و اروگوئه تأمین می گردند .

مناطق سلماس ، ماکو ، ارومیه و دشت مغان در آذربایجان ؛ تربت حیدریه ، نیشابور ، قوچان ، مشهد و سبزوار در خراسان رضوی و خراسان شمالی ، بم ، جیرفت و رفسنجان در استان کرمان و استان های فارس ، کردستان ، کرمانشاه ، اصفهان ، لرستان و همدان از استان های تأمین کننده عمده ” پشم  فرش دستبافت ” می باشند .

نژاد ماکوئی و مغانی در ماکو و دشت مغان ، افشاری و کبود شیرازی در فارس و قره گل و کردی در کردستان از بهترین نژاد گوسفندان ایران هستند و در استان خراسان شمالی پشم تربت حیدریه از بقیه مناطق بهتر است ، پشم گوسفندان ایلات کرد در مغرب مرغوب و دارای تارهای بلند و تابدار است .

بطور کلی پشم گوسفندان نقاط گرمسیری ایران ، نرم تر و مجعدتر و پشم گوسفندان مناطق معتدل و سردسیر ، زبرتر و دارای جعد کمتری است که این نوع جهت مصرف در قالی بافی مناسب تر است .

پشم گیلان و مازندران از نژاد گوسفند زل بوده و خیلی مناسب قالی بافی نمی باشد . از دیگر نژاد گوسفندان ایرانی می توان از کلکویی ، قزل ، بلوچی ، گرگانی ، کرمانی ، فراهانی ، لری ، ترکی ، زندی ، مهربانی ، سنجابی جمور ، هوکی ، ترکمنی ، شال ، سنگسری ، خاکستری ، بختیاری ، طالشی و نایینی نام برد .

با توجه به نژاد ، گوسفندان کشورهای زلاندنو و استرالیا که برای پشم آنها پرورش می یابند برای تهیه نخ های ظریف تر مناسبند و در قالی های با رج شمار بالا به کار می روند . پشم ایران با توجه به زبری و چین و جعد کمتر محصول شفاف تر و با ویژگی زیر پای بهتر می دهد .

بهترین نوع پشم ایران از مناطق کرمانشاه ، خراسان ، خوزستان و نژاد بلوچ به دست می آید .

پشم های مناطق کرمانشاه و خوزستان به دلیل بلندی و قطر زیاد برای فرش های درشت بافت و پشم های تربت حیدریه و نژاد بلوچ برای فرش های متوسط بافت مناسب اند .

رنگ الیاف پشم

انواع رنگ های معمول پشم عبارتند از سفید ، کرم ، شتری ، قهوه ای ، بور ، سیاه و خاکستری که پشم های رنگی بیشتر خاص مناطق آسیائی است . سفیدی رنگ الیاف پشم دلیل مرغوبیت و گرانی آن می باشد چرا که می توان آن را به هر رنگ دلخواه رنگرزی نمود این موضوع بخصوص در صنعت قالی بافی خیلی اهمیت دارد . در اینجا به ذکر انواع اصطلاحات رایج در ایران در رابطه با رنگ الیاف به صورت زیر اشاره می شود (بعضی اصطلاحات از کتاب فرشنامه اقتباس شده است) .

پشم خودرنگ : به پشمی که دارای رنگ طبیعی باشد اطلاق می گردد .

پشم الوان : پشم های مخلوط رنگین که از یکدیگر جدا نشده اند و به آن پشم سیاه نیز گفته می شود . در همدان به گونه ای خامه قالی که از مخلوط پشم زنده نو و دباغی به دست می آید اطلاق می گردد .

پشم سفید درجه ۱:  که در آن تمام الیاف سفید بوده و بهترین رنگ برای قالی بافی است .

پشم سفید درجه ۲: پشم سفیدی است که به دلایل مختلف رنگ آن به زردی متمایل شده باشد .

چره ای: پشم سفید همدانی که بهترین نوع پشم همدان است و به آن چره ای سفید نیز می گویند .

پشم شکری (پشم زرد تیره) : رنگ های بور ، سیاه و سفید به صورت مخلوط که بتوان آنها را به آسانی جدا کرد .

سودگل :  پشم خامه همدانی و یا کرمانشاهی به رنگ بور یا شکری که کیفیت آن پائین تر از چره ای است .

مخلوط سودگل : از مخلوط پشم سودگل ، زنده و دباغی به دست می آید .

اغلب پشم های رنگی سفید می شوند که برای انجام این کار با دندانه کردن پشم در ابتدا و سپس بکار بردن پراکسید هیدروژن ، رنگی نزدیک به سفید در پشم ایجاد می کنند .

طبقه بندی انواع پشم

پشم بطور کلی از نژادها و آمیزش گوسفندان مختلف بدست می آید به همین دلیل از نظر ژنتیکی و ظاهری ، اختلافات زیادی در انواع آنها از نقطه نظرهای مختلف وجود دارد . گوسفندان وحشی به طور طبیعی دارای پشم چرب هستند . از طریق آمیزش می توان پشم های ظریفتری با کیفیت های مناسب تر تولید کرد . مسائلی نظیر آب و هوا ، تغذیه ، زمان چین و سن حیوان  نیز در کیفیت الیاف موثر است . پشم ها در بازار در انواع زیر وجود دارند که به مصارف مختلف می رسند ولی معمولاً پشمی که جهت مصرف در قالیبافی به کار می رود زبرتر و کلفت تر از پشمی است که در پارچه بافی مصرف می شود .

پشم بره یا بهاره یا چین اول : اولین چین پشم است که در اولین بهار عمر  گوسفند انجام می شود . این پشم خیلی ظریف است .

پشم پاییزه : چین دوم است و معمولاً در مهر و آبان انجام می شود .

پشم یکساله: پشم گوسفندی که یکسال از عمرش گذشته این پشم گرچه گاهی کوتاهتر از معمول است اما سالم و محکم است .

پشم میش: که از گوسفند کاملاً بالغ چیده می شود .

پشم مرده یا پشم پنبه ای : از پوست گوسفند مرده و یا بیمار به دست می آید و کیفیت آن بسته به سن حیوان و چگونگی جدا کردن آن از پوست متفاوت بوده و جزو پشم های پست طبقه بندی می گردد از نشانه های آن شکنندگی ، عدم چین و شکن و درخشندگی معمول است . این پشم خوب مواد رنگزا را جذب نمی کند و در قالی بافی مناسب برای خامه نیست .

پشم دباغی : از کارخانجات چرمسازی و سالامبورسازی به دست می آید و معمولاً توسط آهک و زرنیخ از پوست جدا می شود و جزو پشم های نامرغوب است ( استفاده آن در قالی بافی بشدت منع شده است ) .

پشم ناشور:  پس از چیدن بدون هیچگونه عملیات ، عدل بندی می گردد . در این حالت ، چربیها در اثر حرارت و رطوبت سبب فساد پشم شده و از کیفیت آن می کاهد و اگر پشم در حالت شسته نشده و مرطوب انبار گردد حالت خشکی پیدا می کند و به آن چوبی شدن پشم می گویند .

پشم کهنه :  از منسوجات استفاده شده پشمی ، تهیه می شود و به آن پشم دست دوم یا پاره نیز می گویند . (در قالی های ایرانی مصرف ندارد . البته نوعی زیرانداز از این نوع پشم در هند تولید می شود)

ضایعات پشم :  از زیر ماشین ریسندگی خارج می شود . (در قالی بافی مصرف ندارد)

پشم شسته شده به روش های سنتی . 

دست شور: که در منازل شسته می شود .

گرده شود : شستشو قبل از پشم چینی در آب راکد و یا رودخانه انجام می شود .

نیم شور یا یک شور و یا تک شور : شسته شده در آب معمولی بدون استفاده از مواد شوینده .

شسته شده : تمام مواد خارجی آن نظیر عرق ، خار و خاشاک ، چربی و رنگ حاصل از فضولات از آن خارج شده و به منظور کار در کارخانجات ریسندگی می باشد . این روش معمولاً ماشینی انجام می شود .

لازم به توضیح است پشم های چین اول که از حیوان زنده که هیچگونه عملیات شیمیائی خاص روی آنها انجام نشده باشد به دست می آید ، به پشم خالص نو معروف هستند .

 پشم مخلوط : چند نوع پشم به جای یک گونه .

 پشم تیره : پشمی که چربی و عرق نداشته و درخشان نیست .

 پشم گوسفند اخته : پشمی که به دلیل عدم جفت گیری بهتر رشد کرده و محکمتر و ظریفتر است و به مصرف پارچه بافی می رسد .

پشم قوچ : کلفت تر از حد معمول است .

کرک : موی نرم و پرز مانند لایه زیری بیده در انواع بز که صاف و بدون فر، می باشد و مناسب مصرف در قالی بافی نیست . قالی بافان در اصطلاح پشم های نرم زیر بیده گوسفند را کرک می گویند که غلط رایج است .

موی شتر : که اشتباهاً به نام پشم از آن یاد می شود . در قدیم در بعضی مناطق از جمله همدان در قالی بافی استفاده می شده است .

ویژگی های پشم مصرفی در قالی بافی

صنعت نساجی برای تولید پارچه های لطیف به پشم ظریف نیاز دارد ولی چنین ویژگی ای برای صنعت قالی بافی لازم نیست . به طور کلی نخ های پشمی در سه نظام فاستونی (ظریف) ، نیمه فاستونی (متوسط) و پشمی (ضخیم) تولید می شوند که از نخ های نیمه فاستونی برای تهیه قالی های متوسط بافت و از نخ های پشمی برای تهیه قالی های درشت بافت استفاده می شود .

پشم گوسفندان کشورهای ایران ، چین ، پاکستان ، هندوستان ، افغانستان ، ترکیه ، رومانی ، بلغارستان ، الجزایر و کشورهای آسیای میانه از نوع ضخیم است و برای بافت قالی مناسب می باشند .

جهت مشاهده فرش هاي  ” پشمي اصل كاشان  ” اينجا كليك كنيد .