اصول نگهداری از فرش دستباف

بررسی و شناخت عوامل آسیب رسان به فرش خصوصا فرش دستباف از جمله مباحثی است که امروزه در کنارعناوین دیگر از جمله مرمت ونگهداری فرش مورد توجه قرار گرفته است . خوشبختانه در سال های اخیر شاهد تحقیقات و مطالعات ویژه ای در این زمینه بوده ایم . اما درحال حاضر هنوز نسخه چاپی در رابطه با این موضوع در دسترس نمی باشد . در این مقاله قصد داریم تا توضیحات کاربردی در زمینه نکات نگهداری فرش دستباف و شناخت عوامل آسیب رسان به فرش را به اشتراک بگزاریم .لازم است بدانید اگرچه این عوامل به عنوان عوامل آسیب رسان به فرش دستباف شناخته شده اند اما تا حدود زیادی فرش ماشینی را نیز تحت تاثیر قرار می دهند پس پیشنهاد می کنیم این مطلب را دنبال کنید .

افزایش عمر فرش دستباف

 عوامل آسیب رسان به فرش عموما به دودسته عوامل زنده و عوامل غیر زنده تقسیم می شوند . که هر دسته خود دارای چندین زیر مجموعه است که در ادامه به توضیحات مختصری در رابطه با پیش گیری از آسیب هر یک از آن ها می پردازیم .

عوامل زنده آسیب رسان به فرش دستباف

۱- انسان

اولین عامل آسیب رساننده به فرش شخص استفاده کننده از آن است . با توجه به اینکه انسان در رابطه مستقیم با فرش قرار دارد چنانچه استفاده صحیح از فرش را نداند به طور حتم منجرب به آسیب خواهد شد چه بسا فرش مربوطه از لحاظ کیفیت در درجه اعلا قرار داشته باشد .

نکته اول اینکه هیچ گاه با کفش آلوده روی فرش راه نروید :

اساسا این ساده ترین گزینه ای است که به ذهن هر شخصی خطورمی کند . اما منظور از آلودگی چیست ؟ و چرا دراین مقاله به این نکته اشاره شد ؟ راه رفتن روی قالی با کفش هایی که برای مثال گلی باشند باعث می شود این آلودگی به بافت قالی نفوذ کرده و حتی با شست و شو نیز از بافت خارج نشود و در نهایت منجرب به پوسیدگی زود هنگام فرش شوند .

از ابعاد مناسب فرش استفاده کنید :

به عنوان مثال : استفاده از فرش های بزرگ برای مکان های کوچک منجرب به تا خوردن فرش و یا قرار گرفتن بخشی از فرش زیر وسایل سنگین نظیر کمد ، تخت ، میز و سایر موارد مشابه می شود . این حالت در فرش شکستگی ایجاد می کند و منجرب می شود که بافت فرش در مدت کوتاهی آسیب دیده و نخ از تار و پود خارج شود یا به عبارتی فرش دچار شکستگی ، بریدگی و گاها پوسیدگی شود .

۲- انواع موجودات ذره بینی

رطوبت مهم ترین عامل رشد موجودات ذره بینی در فرش از جمله قارچ ها و کپک هاست .

 چنانچه می دانیم الیاف فرش دستباف از سه نوع طیف گیاهی و حیوانی ۱- پشم ۲- ابریشم ۳- پنبه  می باشد . هر سه ماده مذکور در برابر رطوبت بسیار حساس و آسیب پذیر می باشند .

اگرچه ، افزایش رطوبت موجب رشد قارچ بر فرش ، می شود . اما باید در نظر داشت که کاهش شدید رطوبت موجب خشکی و نهایتا شکنندگی الیاف فرش می شود . در نتیجه باید از نوسانات شدید رطوبت در محیط جلوگیری کرد .

تجربه ثابت کرده است ک اگر قالی را از محیطی با رطوبت زیاد به  فضایی با رطوبت کمتر منتقل کنید ، الیاف پروتئین دارفرش نظیر پشم وابریشم منقبض شده و فلس های آن تغییر شکل می دهد . استمرار این عمل باعث تخریب تدریجی الیاف مذکور می گردد .

در کنار رطوبت ، دمای هوا نیز تاثیر قابل توجهی بر فرش دارد . به طوریکه افزایش دما در کنار رطوبت موجب تسریع روند رشد موجودات ذره بینی می شود . به همین علت برای نگهداری فرش دستباف ، اللخصوص در موزه ها ، پیشنهاد می شود که با توجه به پوسیدگی الیاف فرش هایی که در موزه نگهداری می شود و حساسیت بیشتر این فرش ها ، فرش را  در محفظه ها و یا فضای بسته قراردهید  تا حتی الامکان از نفوذ رطوبت جلو گیری شود و تغییرات دمایی محسوسی بر فرش اعمال نشود .

۳- انواع حشرات

از آسیب رسان ترین عوامل زنده بر فرش دستباف ، حشرات هستند . رشد حشرات نیز در محیط تابع دما و رطوبت است و به طور کلی ؛ رشد حشرات در آب و هوای گرم و مرطوب بیشتر از سایر شرایط آب و هوایی است . با بررسی آسیب هایی که از طریق حشرات به فرش دستباف وارد شده است ، می توان گفت : غالبا الیاف پشمی ، مورد تخریب توسط حشرات واقع می شوند . این گروه از حشرات را می توان حشرات کراتین خوار نامید . در مقابل حشرات کراتین خوار دو گروه دیگر از حشرات وجود دارند که به نسبت آسیب کمتری به فرش وارد می کنند این دو گروه عبارتند از :

۱-    حشرات سلولز خوار

۲-    حشرات همه خوار

به این ترتیب می توان تحلیل کرد که چرا در قالی های قدیمی ، پرز سریع تر از تار و پود آن از بین می رود .

-بید

در میان حشرات آسیب رسان به فرش ، می توان بید را از خطرناک ترین آنها نام برد .

بید از حشراتی است که دارای دگردیسی کامل می باشد . عمده ترین مراحل رشد در دگردیسی کامل به شکل زیر است :

تخم            لارو          شفیره            پروانه کامل

مرحله اصلی آسیب رسانی این حشرات به الیاف پروتئینی مرحله لارو آنها می باشد . به عقیده کارشناسان : بید در مرحله لارو از کراتین موجود در پروتئین پشم تغذیه می کند . گفته می شود که لارو بید در طی چهار نسل قادر به نابود کردن ۴۲ کیلو گرم پشم می باشد . اما هنگامی که لارو به پروانه کامل تبدیل می شود دیگر قادر به وارد کردن خسارت به منسوجات به ویژه فرش نخواهد بود .

راه های مقابله با بید :

۱-    بهترین راه مقابله با بید زدن فرش نظافت فرش می باشد . استفاده از انواع جاروهای دستی و برقی و همچنین برس های مخصوص باعث خارج سازی تخم های بید از میان الیاف و پرز قالی می شود .

۲-    لازم است  قالی دستباف را هر چند وقت یک بار مثلا هر سه ماه ، به طور کامل جابه جا کرده و پشت و روی فرش را در معرض هوا و نور آفتاب قرار داد . نور آفتاب از موثر ترین عوامل مبارزه با بید می باشد .

۳-    معمولا قالی های لول شده بیشتر از قالی های آویخته مورد تهاجم بید قرار می گیرند . همچنین معمولا بید درانتهای پرز قالی تخم گذاری می کند به این منظور لازم است سالی یک الی دوبار قالی ها را به پشت خوابانده و در معرض آفتاب قرارداده و در این حین جارو کنید و یا اگر می خواهید قالی را برای مدت طولانی لول شده نگه دارید لازم است قالی را با عوامل ضد بید اساندارد سازی کنید .

-سوسک سیاه

این حشره با نام علمی Atagenus Pieus   شناخته می شود .

سوسک سیاه قالی ، پس از نفوذ به درون پرز ، شروع به جویدن انتهای پرز نموده و کانال هایی را میان آن ایجاد می کند . این حشره فقط الیاف پشم را از بین می برد و آسیبی به تار و پود قالی نمی زند . بنابر این برای از بین بردن این حشره و جلوگیری از تخم گذاری آن باید از حشره کش های ویژه استفاده نمود .

 -موریانه

موریانه ها از مواد سلولزی استفاده می نمایند . بنابر این می توانند به ، الیاف سلولزی قالی ، آسیب برسانند .

آن گروه از موریانه هایی که در داخل خاک زندگی می کنند می توانند با حفر تونل به سطح اتاق و محل هایی که فرش پهن شده است برسند والیاف قالی دستباف را از بین ببرند . بنابر این استفاده از موانع فیزیکی نظیر: مصالح ساختمانی مقاوم ( لایه بتن ، موزاییک های پهن  و بزرگ و … و یا همچنین استفاده از مواد شیمیایی ضد موریانه و یا نظافت ساده اتاق در فواصل کوتاه مدت ) می توان از آسیب های موریانه های خاکی به فرش جلوگیری کرد .

عوامل آسیب رسان غیر زنده

مهم ترین عوامل آسیب رسان غیر زنده فرش را می توان در چهار عنوان ، آب و هوا ، نور ، آلاینده های هوا و گرما و رطوبت مورد بررسی قرار داد.

۱-    آب و هوا

یکی از مهم ترین عوامل آسیب رسان غیر زنده به قالی و کلیه اشیاء ، آب و هوا می باشد . آب وهوا ، هم به صورت مستقیم و هم با ایجاد شرایط مناسب برای عوامل دیگر مانند حشرات ، قارچ ها ، کپک ها و… به صورت غیر مستقیم به اشیاء واللخصوص فرش و قالی صدمه می زند .

به علل ذکر شده لازم است آب و هوا و ترکیبات آن همواره مورد آزمایش قرار بگیرند .

از جمله عوامل آب و هوایی تاثیر گزار می توان اشاره داشت به :

۱-    گازهای شیمیایی نظیر سوخت های خانگی و صنعتی .

۲-    آلاینده های جوی که قابلیت جذب تشعشعات خورشیدی را نیز دارا است .

۳-    میزان تابش مستقیم نور خورشید

۴-    رطوبت نسبی

۵-    درجه حرارت هوا

این عوامل با میزان آسیب رسانی جو به فرش رابطه مستقیم دارد . چنانچه می دانیم شرایط آب و هوای محلی ، تعیین کننده هوای داخل خانه و موزه نیز می باشد . پس نیاز به سنجش و کنترل تخصصی این عوامل به صورت مداوم است .

۲-    نور

در دهه های  ۵۰ و ۶۰  تاثیر تابش مستقیم نور بر الیاف طبیعی مورد بررسی قرار گرفت . نتیجه این تحقیقات آن بود که قرار گرفتن اشیا در برابر تابش مستقیم نور حتی نور لامپ های فلورسنت موجب رنگ پریدگی ، خشکی و شکنندگی الیاف سلولزی (مانند پنبه ) می شود .

میزان خسارت وارده بر اثر نور به سه عامل بستگی دارد :

الف- شدت تابش نور

ب- مدت زمان تابش نور

ج- تشعشعات شیمیایی نور

تابش نور به تنهایی موجب وارد آمدن خسارات و تخریب سطوح اشیایی می گردد که به آنها برخورد می کند . از آنجا که غالب اشیا نور را از خود عبور می دهند مهم ترین تاثیر نور بر آنها همین تخریب سطوح اشیا می باشد . باید توجه داشت که نور نتنها باعث تغییر رنگ هر شیئی از جمله قالی می گردد ، بلکه باعث کاهش مقاومت مواد اولیه آن نیز می شود .

شایان ذکر است میزان تخریب و خسارت وارده از جانب نور نظیر : رنگ پریدگی الیاف به مقدار نور دریافتی بستگی دارد . بنابر این با کاهش درجه نور نمی توان این خسارت را کاهش داد . بنابر این نور کم در زمان طولانی به همان اندازه  نور شدید در مدت زمان کم زیان بار است . ایجاد رنگ پریدگی و کاهش مقاومت یک منسوج مانند فرش تحت تاثیر یک فرایند شیمیایی طولانی مدت است . این تغییرات طی مراحل مختلف صورت می گیرد . علاوه بر آن میزان رطوبت نیز بر خسارت وارده از نور تاثیر دارد چنانچه اگر میزان رطوبت هوا بالا باشد تخریب نوری بر الیاف ، افزایش چشمگیری خواهد داشت .

پنبه ، پشم ، ابریشم در حالت مرطوب سریع تر دچار تغییرات حاصل از تخریب نوری می شوند . همچنین مشاهدات حاصل از انجام آزمایش ها نشان داده است که طول موج های کوتاه نور، نظیر ماوراء بنفش ، مهم ترین عامل تخریب الیافی نظیر پشم می باشند . همچنین ابریشم از دیگر الیاف ، سریع تر مورد تخریب و تجزیه قرار می گیرد چرا که ابریشم نیز همانند پشم متشکل از یک لیف پروتئینی می باشد که تخریب آن شدیدا به تاثیر اشعه ماوراء بنفش بستگی دارد .

حفاظت قالی از اشعه های نوری

الف – برای حفاظت قالی از اشعه ماوراء بنفش از پوشش پلاستیکی و یا الیاف آکرولیک استفاده می شود.

ب – لامپ های حرارتی نسب به لامپ های فلورسنت اشعه ماوراء بنفش ناچیزی تولید می کنند و لذا در کارهای نمایشی نظیر نمایش فرش در موزه ها استفاده از لامپ های حرارتی منطقی تر است .

ج – در مکان هایی که دارای آفتاب گیر زیاد می باشند باید تصفیه نور انجام شود که این کار را می توان به وسیله شیشه های نورگیر و یا ورقه پلاستیکی انجام داد .

۳-    آلاینده های هوا

هوای اطراف ما دارای آلاینده هایی است که در حفاظت اشیا از جمله قالی اختلال ایجاد می کنند . طبق مشاهدات میدانی در کلان شهر ها که میزان آلودگی هوا بیشتر است ، میزان خسارت وارده به فرش های دستباف نیز بیشتر می باشد . بررسی ها نشان داده که میزان گازهای شیمیایی نظیر دی اکسید سولفور که حاصل دود ناشی از موتور سیکلت ها خود رو ها و کلیه وسایل نقلیه و در درجه بالاتر ناشی از کارگاه های صنعتی می باشد با میزان آسیب وارده رابطه مستقیم دارد .

از دیگر عوامل که در طبقه آلاینده ها قرار می گیرند می توان اشاره کرد به :

۱-    ذرات گرد و غبار موجود در هوا ؛ این ذرات همراه با جریان هوا به درون پرز های قالی نفوذ می کند .

۲-    دی اکسید گوگرد ، ذرات گوگرد ، ذرات آهن و … از جمله آلاینده های بسیار مخرب هوا به شمار می روند و باعث اضمحلال تدریجی الیاف فرش می شوند .

۳-    سولفور ها ؛ این مواد از مخرب ترین آلاینده ها به شمارمی آیند ، چرا که در ترکیب با رطوبت هوا به اسیدسولفوریک تبدیل شده و عامل مهمی در سستی و بی دوامی الیاف می باشند .

۴-    اکسیژن موجود در هوا می تواند از طریق اکسیداسیون موجب تخریب بسیاری از الیاف شود . زنگ آهن و کاهش جلای رنگ از جمله نمونه هایی از تخریب می باشد که اکسیژن به همواه عوامل دیگر ایجاد می کند .

به طور کلی راه پیشگیری از تخریب این عوامل رعایت برخی امور بهداشتی و پیشگیری لازم از ورود هوا به مکان هایی است است که فرش در آن قرار دارد ، استفاده از سیستم تهویه و تصویه نیز در کنترل این شرایط کمک به سزایی می کنند .

۴-    گرما و رطوبت

همانطور که پیش تر گفته شد رطوبت درکنار گرما شرایط خوبی را برای دیگر عوامل آسیب رسان نظیر قارچ ها ، حشرات و کپک ها ایجاد می کنند . بنابر این با کنترل آنها می توان از آسیب ناشی از عوامل ثانویه نیز پیش گیری کرد .

بررسی ها نشان داده است که تغییرات رطوبت موجود در یک مکان بیش تغییر درجه حرارت باعث خرابی می شود و تغییر ناگهانی رطوبت موجوب باعث فساد بیش از حد می گردد . رطوبت نتنها موجب فساد مواد شیمیایی اشیاء می شود بلکه باعث واکنش های بیولوژیکی نیز می شود . رطوبت عمل فرسودگی توسط نور را نیز تسریع کرده و رنگ پریدگی تا حد زیادی نتیجه عمل تخریبی مشترک نور و رطوبت می باشد .

شایان توجه است که کاهش شدید رطوبت منجرب خشکی و شکنندگی الیاف خواهد شد به خصوص در الیافی که به طور طبیعی رطوبت( هر چند به صورت جزئی) بخشی از ساختمان آنهاست . آزمایشات مختلف ثابت کرده است که برخی از مواد عالی مانند پشم ، ابریشم ، کرک و … در برابر خشکی زیاد  بیش از رطوبت آسیب پذیر هستند .

بنابر این باید برای مکانی که فرش درآن قرار دارد مطابق استاندارد های فرش ، حداکثر و حداقل میزان رطوبت را تعیین کرده و پیوسته میزان رطوبت را تحت واپایش و کنترل داشت.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *